Instrukcja czynnościowa, jako narzędzie pracy nauczyciela i ucznia

Rozwijając samodzielność uczniów, każdy nauczyciel z pewnością sięga po rozmaite rozwiązania i metody, próbując, testując, co się sprawdza, a co wymaga pewnych modyfikacji i zmian. Inspiruje się rozwiązaniami proponowanymi przez różne systemy pedagogiczne. Z pewnością rozwijanie samodzielności to nie tylko domena edukacji daltońskiej, podobne założenia przyświecają pedagogice Marii Montessori czy systemowi Celestyna Frieneta. W każdym z wymienionych podejść pedagogicznych dziecko traktowane jest jako jednostka samodzielna, zdolna do podejmowania autonomicznych działań i decyzji, zgodnych z zainteresowaniami i umiejętnościami. Zatem w każdym z tych podejść znajdziemy rozwiązania rozwijające tę samodzielność.

W Planie Daltońskim jednym z takich narzędzi jest instrukcja czynnościowa – przewodnik dla ucznia, wskaźnik, pomocnik w procesie zdobywania wiedzy, a także tworzenia rozmaitych prac. To materiał pomocniczy, środek wspomagający (Pedagogika planu daltońskiego, Roel Röhner, Hans Wenke, wyd. SOR-MAN 2011). Jest to narzędzie, które krok po kroku przeprowadza ucznia przez proces wykonywania zadania lub prezentuje etapy zapoznania się z nowym materiałem. W toku pracy z instrukcją czynnościową nauczyciel na pewno szybko wyodrębni kilka ich rodzajów. Zależnie od wieku naszych uczniów i ich umiejętności oraz celu, w jakim używamy danej instrukcji wyróżnić można:

• instrukcję wprowadzającą wiedzę – stosowana jest ona w zastępstwie tłumaczenia materiału, wprowadzania przez nauczyciela nowego zagadnienia. Pozwala uczniom samodzielnie zdobyć wiedzę, a później jest formą przypomnienia, powtórki materiału. Może np. prezentować krok po kroku proces wykonywania obliczeń lub dokonywania pomiarów przy użyciu linijki;
• instrukcję obrazkową krok po kroku – jest to ilustrowany przewodnik, który przeprowadza ucznia przez kolejne etapy wykonywania określonych działań. Instrukcja obrazkowa sprawdzi się, kiedy chcemy przygotować uczniów do samodzielnego rozwiązywania problemów, np. nie rozumiem zadania. Co robię? – czytam polecenie, czytam je na głos itd. Odpowiednia wizualizacja i prezentacja pozwala uczniowi na samodzielne rozwiązanie problemu. Instrukcje obrazkowe krok po kroku często są również wykorzystywane przy pracach plastycznych i technicznych. Dzięki temu uczeń może samodzielnie przygotować potrzebne materiały i – podążając za kolejnymi punktami instrukcji – wykonać zadanie oraz osiągnąć założony cel. Instrukcje obrazkowe nie powinny być bardzo złożone i skomplikowane. Proste, przejrzyste emblematy, czytelne fotografie, na których jest tylko to, co najważniejsze, pozwolą uczniom skupić się na zadaniu i uporządkować swoje działania. Tego typu karty powinny zamknąć się w 4-6 punktach tak, by zachować czytelność przekazu;
• pisemną instrukcję wykonania zadania – to nic innego, jak opis działań uczniów ujętych w 4-6 punktach. Karty te podobne są do frienetowskich fiszek prowadzących, zawierających opis czynności, które muszą wykonać uczniowie, członkowie drużyny, by osiągnąć wspólny cel np. przygotować plakat prezentujący rośliny zbożowe czy wybraną warstwę lasu wraz z opisem i ilustracją jej mieszkańców. Instrukcja taka zawiera wytyczne do wykonania zadania, tj.: czas przeznaczony na pracę, forma pracy, ilość i role członków zespołu, materiały potrzebne do realizacji zadania, opis zadań;
• instrukcję słowno-obrazkową – instrukcja łącząca instrukcję słowną (opis czynności) i obrazkową (prezentację pewnych działań w formie obrazkowej). Stosowana jest najczęściej przy pracach plastyczno-technicznych, ale także przy zagadnieniach matematycznych, jak np. praca z tangramami czy geoplanem. Przedstawia materiały potrzebne do wykonania zadania i kolejne etapy powstawania pracy, a także efekt końcowy.

Bez wątpienia wszystkie te formy instrukcji czynnościowej są przyjaznym dla dziecka przewodnikiem prowadzącym przez kolejne etapy wykonywania pewnych działań, których ostatecznym celem jest samodzielna nauka, zdobycie informacji, poszerzenie kompetencji. Dziecko w poczuciu odpowiedzialności realizuje zaplanowane zadania, jest niezależne i samodzielne. Często jednak spotykamy się z zarzutem, że instrukcja czynnościowa ogranicza kreatywność ucznia. Przez to, że prezentujemy uczniowi krok po kroku, co i jak ma wykonać zwalniamy go z myślenia. Instrukcja jest tylko przewodnikiem (z języka angielskiego – action guide, czyli przewodnik czynnościowy), pewnego rodzaju drogowskazem, kierującym ucznia na odpowiednią drogę, podpowiedzią techniczną. Podsumowując, instrukcje czynnościowe nie tylko rozwijają samodzielność u uczniów, ale ułatwiają pracę im i nauczycielom. Dzięki przejrzystemu przewodnikowi po kolejnych czynnościach uczniowie są w stanie podołać każdemu wyzwaniu.

Agata Juljańska, Kamila Szymańska
Konsultantki PSD Nauczycielki Szkoły Podstawowej ABIS w Łodzi